در دنیای امروز که فناوری و داده‌ها نقش حیاتی در زندگی روزمره و کسب‌وکارها ایفا می‌کنند، وقوع حوادث غیرمترقبه می‌تواند نتایج فاجعه‌باری داشته باشد. بازیابی از فاجعه (Disaster Recovery یا DR) به فرآیندها و استراتژی‌هایی اشاره دارد که به سازمان‌ها کمک می‌کند تا در شرایط بحرانی، داده‌ها و عملیات حیاتی خود را بازیابی کرده و تداوم کسب‌وکار خود را حفظ کنند. با توجه به رشد حملات سایبری، بلایای طبیعی و مشکلات فنی، نیاز به برنامه‌های بازیابی از فاجعه بیش از هر زمان دیگری احساس می‌شود.
شرکت‌های بسیار زیادی هستند که با وقوع فاجعه در آن‌ها به مدت یک ساعت، صدها هزار دلار متضرر خواهند شد. بسیاری از این شرکت‌ها بعد از وقوع هر شکلی از فاجعه حتی نمی‌توانند به کارشان ادامه دهند و در نهایت مجبور خواهند بود که کسب‌وکارشان را تعطیل کنند.
با در نظر گرفتن این موضوع، بسیار مهم است که هر شرکتی (کوچک و بزرگ)، استراتژی‌های کاربردی را برای برخورد با فجایع در نظر گرفته و برنامه‌هایی را نیز بعد از وقوع آن برای برگرداندن همه چیز به حالت عادی پیاده‌سازی کند.
انواع فاجعه‌ها در دنیای IT
در دنیای فناوری اطلاعات (IT)، فاجعه‌ها می‌توانند از منابع مختلفی ناشی شوند که باعث اختلال در عملکرد سیستم‌ها، از دست رفتن داده‌ها و توقف کسب‌وکارها می‌شوند. این فاجعه‌ها را می‌توان به دو دسته کلی تقسیم کرد: فاجعه‌های طبیعی و فاجعه‌های ناشی از انسان. در ادامه، به بررسی این دسته‌ها و انواع خاص فاجعه‌ها در IT می‌پردازیم.
1. فاجعه‌های طبیعی
فاجعه‌های طبیعی رویدادهایی هستند که خارج از کنترل انسان بوده و می‌توانند به زیرساخت‌های فیزیکی و سیستم‌های IT آسیب بزنند. برخی از مهم‌ترین فاجعه‌های طبیعی در دنیای IT عبارتند از:
- زلزله: زلزله می‌تواند زیرساخت‌های فیزیکی مراکز داده را تخریب کند، که به از کار افتادن سرورها و سیستم‌های ذخیره‌سازی منجر می‌شود. سیستم‌هایی که فاقد پشتیبان‌گیری مناسب هستند در معرض از دست رفتن دائمی داده‌ها قرار دارند.
- سیل: سیل می‌تواند تجهیزات الکترونیکی مانند سرورها، روترها و سایر سخت‌افزارها را خراب کند. همچنین دسترسی به مراکز داده را مختل کرده و خدمات آنلاین را متوقف می‌کند.
- آتش‌سوزی: آتش‌سوزی یکی از خطرات جدی برای مراکز داده است. تجهیزات الکترونیکی بسیار حساس به گرما هستند و یک آتش‌سوزی می‌تواند به سرعت کل زیرساخت IT را نابود کند.
- طوفان‌ها و رعد و برق: طوفان‌ها می‌توانند منجر به قطعی برق، تخریب کابل‌های اینترنتی و حتی آسیب به تجهیزات زیرساختی مراکز داده شوند.
2. فاجعه‌های ناشی از انسان
این نوع فاجعه‌ها به دلایلی از جمله خطاهای انسانی، نقص فنی یا حملات عمدی مانند حملات سایبری رخ می‌دهند. برخی از این فاجعه‌ها عبارتند از:
الف) حملات سایبری
حملات سایبری یکی از رایج‌ترین و خطرناک‌ترین فاجعه‌ها در دنیای IT است که به دلیل پیچیدگی و گستردگی تهدیدات سایبری اهمیت زیادی پیدا کرده است:
- باج‌افزار (Ransomware): باج‌افزارها به سیستم‌ها نفوذ می‌کنند و اطلاعات را قفل یا رمزگذاری می‌کنند. تا زمانی که کاربران باج نپردازند، دسترسی به داده‌های خود را از دست می‌دهند. این نوع حمله می‌تواند کسب‌وکارها را فلج کند و داده‌های حیاتی را در معرض نابودی قرار دهد.
- حملات DDoS (Distributed Denial of Service): در این نوع حمله، مهاجمان با ایجاد ترافیک غیرعادی در شبکه یا سرورها، خدمات آنلاین را از دسترس خارج می‌کنند. چنین حملاتی می‌توانند سیستم‌های حیاتی یک سازمان را به‌طور موقت مختل کنند.
- نفوذ و سرقت اطلاعات: در این حملات، هکرها به سیستم‌های سازمانی دسترسی پیدا کرده و داده‌های حساس را به سرقت می‌برند. این نوع فاجعه‌ها می‌توانند منجر به از دست رفتن اطلاعات مشتریان و آسیب به اعتبار شرکت شوند.
ب) اشتباهات انسانی
خطاهای انسانی یکی از اصلی‌ترین عوامل بروز فاجعه در دنیای IT هستند. این خطاها ممکن است به صورت ناخواسته و در نتیجه سهل‌انگاری یا عدم آگاهی رخ دهند:
- پاک کردن ناخواسته داده‌ها: یکی از اشتباهات رایج انسانی پاک کردن تصادفی فایل‌ها یا پایگاه داده‌های حیاتی است. در صورت نداشتن پشتیبان‌گیری مناسب، این داده‌ها می‌توانند به صورت دائمی از بین بروند.
- پیکربندی اشتباه سیستم‌ها: یک تنظیم اشتباه در سرورها، شبکه‌ها یا سیستم‌های امنیتی می‌تواند منجر به خرابی سیستم‌ها یا آسیب‌پذیری در برابر حملات شود. برای مثال، اشتباه در تنظیمات فایروال می‌تواند سیستم را در معرض حملات خارجی قرار دهد.
اجزای اصلی برنامه Disaster Recovery
برنامه بازیابی فاجعه (Disaster Recovery یا DR) یکی از مهم‌ترین بخش‌های استراتژی‌های امنیتی و مدیریت ریسک در حوزه IT است. این برنامه‌ها با هدف اطمینان از تداوم عملیات کسب‌وکار و بازیابی سریع پس از وقوع یک فاجعه طراحی می‌شوند. اجزای اصلی برنامه بازیابی فاجعه شامل مراحل و فرآیندهای مختلفی است که برای حفظ داده‌ها و بازگرداندن سیستم‌ها به کار گرفته می‌شوند. در ادامه، اجزای کلیدی یک برنامه DR را به تفصیل شرح می‌دهیم.
1. تحلیل ریسک و ارزیابی اثرات فاجعه (Risk Assessment and Business Impact Analysis – BIA)
این مرحله شامل شناسایی و ارزیابی خطرات بالقوه و تأثیراتی است که هر نوع فاجعه بر سیستم‌های IT و کسب‌وکار خواهد داشت. تحلیل ریسک و ارزیابی اثرات فاجعه شامل موارد زیر می‌شود:
- شناسایی تهدیدات: در این مرحله، انواع فاجعه‌های ممکن مانند حملات سایبری، خرابی سخت‌افزار، بلایای طبیعی و اشتباهات انسانی مورد شناسایی قرار می‌گیرند.
- اولویت‌بندی سیستم‌ها و داده‌ها: تحلیل می‌شود که کدام سیستم‌ها و داده‌ها برای تداوم کسب‌وکار حیاتی هستند و باید در اولویت بازیابی قرار گیرند.
- ارزیابی تأثیرات مالی و عملیاتی: این ارزیابی مشخص می‌کند که هر دقیقه از کار افتادن سیستم‌ها چه هزینه‌هایی (از نظر مالی و عملیاتی) برای کسب‌وکار دارد.
2. برنامه‌ریزی بازیابی فاجعه (Disaster Recovery Planning – DRP)
برنامه‌ریزی دقیق برای واکنش به فاجعه از دیگر بخش‌های اساسی است. این بخش شامل موارد زیر می‌شود:
- تعیین اهداف بازیابی: دو هدف کلیدی در این بخش وجود دارد:
- هدف زمان بازیابی (Recovery Time Objective – RTO): مدت زمانی که پس از فاجعه باید سپری شود تا سیستم‌ها بازیابی شوند. به عبارت دیگر، چقدر زمان داریم تا سیستم‌های حیاتی دوباره به کار بیفتند.
- هدف نقطه بازیابی (Recovery Point Objective – RPO): این مقدار مشخص می‌کند تا چه حد داده‌ها قابل بازگردانی هستند و چه میزان از دست رفتن داده‌ها قابل قبول است.
- تعیین فرآیندهای بازیابی: مشخص می‌شود که در زمان وقوع فاجعه، چه اقداماتی باید انجام شود و کدام تیم‌ها و افراد مسئولیت دارند.
- طراحی ساختار سازمانی DR: برای اینکه بازیابی فاجعه به‌درستی انجام شود، باید یک ساختار سازمانی مشخص داشته باشیم که تعیین کند چه کسی مسئولیت چه کاری را بر عهده دارد. این ساختار معمولاً شامل یک تیم بازیابی فاجعه است که از افراد کلیدی سازمان تشکیل شده است.
3. پشتیبان‌گیری منظم از داده‌ها (Data Backup)
پشتیبان‌گیری از داده‌ها یکی از مهم‌ترین بخش‌های یک برنامه DR است. بدون داشتن نسخه‌های پشتیبان از داده‌ها، بازیابی آن‌ها پس از یک فاجعه ممکن است غیرممکن باشد. این فرآیند شامل موارد زیر است:
- پشتیبان‌گیری منظم: برنامه‌ریزی برای تهیه نسخه پشتیبان از داده‌ها به‌صورت دوره‌ای (روزانه، هفتگی، یا ماهانه) با توجه به نیازهای سازمان.
- ذخیره‌سازی خارج از سایت: نگهداری نسخه‌های پشتیبان در مکانی جدا از محل اصلی داده‌ها (مانند استفاده از مراکز داده دور یا سرویس‌های ابری) تا در صورت بروز فاجعه در محل اصلی، نسخه‌های پشتیبان ایمن بمانند.
- استفاده از فناوری‌های نوین: مانند پشتیبان‌گیری مبتنی بر ابر (Cloud Backup) که امکان بازیابی سریع‌تر و کاهش هزینه‌های نگهداری را فراهم می‌کند.
4. اجرای راهکارهای بازیابی فاجعه (Disaster Recovery Solutions)
راهکارهای فنی و فناوری‌هایی که به بازیابی سیستم‌ها و داده‌ها پس از فاجعه کمک می‌کنند، بخش مهمی از برنامه DR هستند. این راهکارها شامل موارد زیر می‌شوند:
- استفاده از سایت‌های پشتیبان (Backup Sites): این سایت‌ها به دو نوع سایت گرم و سایت سرد تقسیم می‌شوند:
- سایت گرم (Hot Site): محلی است که در آن تمام تجهیزات و داده‌ها آماده هستند و در صورت فاجعه، بلافاصله می‌توان سیستم‌ها را به آن منتقل کرد.
- سایت سرد (Cold Site): محلی است که در آن تجهیزات سخت‌افزاری وجود ندارد، اما می‌توان در صورت لزوم به سرعت آن را آماده کرد.
- مجازی‌سازی و فناوری‌های ابری (Virtualization & Cloud DR): استفاده از سرورهای مجازی و محیط‌های ابری به سازمان‌ها اجازه می‌دهد تا در صورت بروز فاجعه، به سرعت سیستم‌ها را در یک محیط مجازی یا ابری راه‌اندازی کنند.
- سیستم‌های Failover و Fail-back: این سیستم‌ها امکان انتقال خودکار سیستم‌ها از سرورهای آسیب‌دیده به سرورهای سالم را فراهم می‌کنند تا وقفه‌های عملیاتی به حداقل برسند.
5. آزمایش و ارزیابی برنامه DR (Testing & Evaluation)
هیچ برنامه DR بدون آزمایش و ارزیابی منظم قابل اعتماد نیست. برای اطمینان از کارایی برنامه در زمان فاجعه، باید آن را به صورت منظم آزمایش کرد. این مرحله شامل موارد زیر است:
- آزمایش سناریوهای مختلف فاجعه: برنامه باید برای سناریوهای مختلف مانند قطعی برق، حمله سایبری یا خرابی سخت‌افزاری آزمایش شود تا از عملکرد صحیح آن اطمینان حاصل شود.
- آموزش کارکنان: تیم‌های مربوط به بازیابی فاجعه باید به‌طور مداوم آموزش ببینند تا در زمان فاجعه بتوانند سریع و مؤثر واکنش نشان دهند.
- به‌روزرسانی مداوم برنامه: پس از هر آزمون یا وقوع فاجعه واقعی، برنامه باید بازبینی و به‌روزرسانی شود تا نقاط ضعف اصلاح شوند.
6. مدیریت و نظارت مداوم (Monitoring and Maintenance)
برنامه DR باید به‌صورت مداوم نظارت و مدیریت شود تا اطمینان حاصل شود که همچنان قابل اجرا است. این بخش شامل:
- نظارت بر سیستم‌های پشتیبان: اطمینان از اینکه نسخه‌های پشتیبان به‌درستی گرفته شده‌اند و در دسترس هستند.
- نظارت بر سلامت سیستم‌ها: پایش مداوم زیرساخت‌ها و سیستم‌ها برای شناسایی مشکلات و جلوگیری از وقوع فاجعه‌ها.
- نگهداری و به‌روزرسانی مستمر: تجهیزات و فناوری‌های مورد استفاده در DR باید به‌صورت منظم نگهداری و به‌روزرسانی شوند.
7. مستندسازی (Documentation)
مستندسازی کامل تمامی مراحل و فرآیندهای بازیابی فاجعه برای اطمینان از انجام درست کارها ضروری است. مستندات باید شامل موارد زیر باشد:
- فرآیندها و سیاست‌های بازیابی: گام به گام هر مرحله از بازیابی، مسئولیت‌ها و اقداماتی که باید انجام شوند.
- تماس‌های ضروری: اطلاعات تماس افراد کلیدی مانند مدیران IT، تامین‌کنندگان سرویس‌های ابری و شرکت‌های امنیتی.
DRaaS یا Disaster Recovery as a Service چیست؟
DRaaS مخفف عبارت Disaster Recovery as a Service است. به معنای «بازیابی از فاجعه به‌عنوان یک سرویس»، DRaaS یک راهکار مبتنی بر ابر (cloud) است که به شرکت‌ها و سازمان‌ها این امکان را می‌دهد تا در صورت بروز بحران‌ها و مشکلاتی مانند خرابی‌های فنی، بلایای طبیعی، یا حملات سایبری، سیستم‌ها و داده‌های خود را بازیابی کنند. این سرویس به طور معمول شامل تهیه نسخه پشتیبان (backup) از داده‌ها و زیرساخت‌ها، و همچنین ارائه قابلیت‌های بازیابی سریع اطلاعات به حالت اولیه است. DRaaS کمک می‌کند تا عملیات تجاری بدون وقفه ادامه یابد و ریسک‌های ناشی از از دست دادن داده‌ها به حداقل برسد.
اما استفاده از یک سرویس DRaaS چه مزایا و امکاناتی دارد؟
1. بازیابی سریع و بدون وقفه
DRaaS به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تا پس از وقوع یک فاجعه مانند خرابی سرورها، بلایای طبیعی یا حملات سایبری، بتوانند سرویس‌ها و داده‌های خود را به سرعت بازیابی کرده و عملیات خود را از سر بگیرند. این سرعت و دسترسی به داده‌ها از طریق پشتیبانی بر بستر ابر امکان‌پذیر می‌شود.
2. کاهش هزینه‌ها
یکی از بزرگترین مزایای DRaaS کاهش هزینه‌ها است. به جای سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های فیزیکی و تهیه تجهیزات برای بازیابی از فاجعه، سازمان‌ها از منابع و زیرساخت‌های ابر استفاده می‌کنند. این به آن‌ها کمک می‌کند تا هزینه‌های اولیه و نگهداری را کاهش دهند.
3. مقیاس‌پذیری و انعطاف‌پذیری
DRaaS به دلیل مبتنی بودن بر ابر، بسیار مقیاس‌پذیر است. سازمان‌ها می‌توانند سرویس را بر اساس نیازهای خود تنظیم کنند و به راحتی با تغییر نیازهای تجاری، منابع را افزایش یا کاهش دهند.
4. پشتیبان‌گیری مداوم
DRaaS به‌صورت خودکار و مداوم از داده‌ها نسخه پشتیبان تهیه می‌کند. این بدان معناست که اطلاعات و سیستم‌ها همیشه به‌روز هستند و در صورت بروز حادثه، آخرین نسخه از داده‌ها و برنامه‌ها در دسترس خواهند بود.
5. آزمایش و اطمینان از بازیابی
بسیاری از ارائه‌دهندگان DRaaS ابزارهایی را ارائه می‌دهند که به شما اجازه می‌دهد فرایندهای بازیابی را بدون اختلال در عملیات اصلی تست کنید. این امکان به شرکت‌ها اجازه می‌دهد تا از عملکرد صحیح و به‌موقع سرویس بازیابی اطمینان حاصل کنند.
6. امنیت بیشتر
داده‌هایی که در DRaaS ذخیره می‌شوند معمولاً از طریق پروتکل‌های امنیتی پیشرفته رمزنگاری می‌شوند. این به حفاظت از داده‌ها در برابر دسترسی غیرمجاز و حملات سایبری کمک می‌کند.
7. دسترسی از راه دور
با استفاده از DRaaS، داده‌ها و سیستم‌ها می‌توانند از هر نقطه جغرافیایی و در هر زمانی بازیابی و دسترسی یابند، که به خصوص در شرایطی که دفاتر یا مراکز داده فیزیکی تحت تأثیر قرار گرفته‌اند، بسیار مفید است.
8. انطباق با مقررات
بسیاری از ارائه‌دهندگان DRaaS خدمات خود را به گونه‌ای طراحی کرده‌اند که با استانداردها و مقررات حفاظت از داده‌ها و امنیت اطلاعات مانند GDPR ،HIPAA و … سازگار باشد.
این مزایا به شرکت‌ها کمک می‌کند تا ریسک‌ها و خسارات ناشی از بلایای طبیعی یا حوادث غیرمنتظره را کاهش دهند و تضمین کنند که فعالیت‌های خود را بدون وقفه ادامه می‌دهند.
در پایان
برای اطمینان از تداوم کسب‌وکار و کاهش خسارات ناشی از حوادث غیرمنتظره، اجرای برنامه‌های بازیابی فاجعه در دنیای IT حیاتی است. با داشتن یک استراتژی جامع و تمرین مداوم، سازمان‌ها می‌توانند به سرعت عملیات خود را بازیابی کرده و از اثرات منفی جلوگیری کنند. در نهایت، پیشگیری و آماده‌سازی، بهترین ابزارها در برابر تهدیدات آینده خواهند بود.
در این مطلب با انواع فجایع در دنیای IT، برنامه‌ها و استراتژی‌های بازیابی از فاجعه و همچنین DRaaS آشنا شدیم.
