در دنیای توسعه نرم‌افزار، اصطلاح «بدهی فنی» (Technical Debt) به وضعیتی اطلاق می‌شود که در آن تیم توسعه‌دهنده برای دستیابی سریع به نتایج، راه‌حل‌هایی را انتخاب می‌کند که ممکن است در آینده مشکلات بیشتری ایجاد کند. این مشکلات معمولاً به دلیل تصمیمات کوتاه‌مدت و نادیده گرفتن بهترین روش‌های توسعه (best practices) به وجود می‌آید و مانند بدهی مالی، در نهایت باید «پرداخت» شود.
تعریف بدهی فنی
بدهی فنی به نوعی مصالحه یا فداکاری در کیفیت کد یا ساختار سیستم گفته می‌شود که به منظور تسریع در تحویل محصول یا ویژگی‌ای خاص ایجاد می‌شود. این مصالحه می‌تواند شامل موارد زیر باشد:
- استفاده از کدهای ناکامل یا ناپایدار
- مستند نکردن صحیح کدها
- تست نکردن به اندازه کافی
- عدم بهینه‌سازی عملکرد نرم‌افزار
در حالی که این کارها ممکن است در کوتاه‌مدت به کاهش زمان تحویل کمک کنند، در طولانی‌مدت باعث افزایش پیچیدگی، هزینه‌های نگهداری و حتی تأخیر در توسعه ویژگی‌های جدید می‌شود.
مثال از بدهی فنی
فرض کنید تیم توسعه‌دهنده تصمیم می‌گیرد برای راه‌اندازی سریع یک ویژگی جدید، یک روش ناپایدار و پیچیده را به‌جای یک راه‌حل ساختاریافته و استاندارد پیاده‌سازی کند. در این لحظه، این تیم ممکن است فکر کند که این کار باعث تسریع در تحویل پروژه می‌شود، اما به‌مرور زمان، مشکلات ناشی از این تصمیم مانند اشکالات نرم‌افزاری و هزینه‌های بالای نگهداری سیستم بروز پیدا خواهند کرد.
انواع بدهی فنی
بدهی فنی می‌تواند به شکل‌های مختلفی بروز پیدا کند، از جمله:
- بدهی عمدی: هنگامی که تیم توسعه آگاهانه تصمیم می‌گیرد تا از یک راه‌حل سریع ولی کمتر مطلوب استفاده کند. این تصمیم معمولاً با برنامه‌ای برای اصلاح بعدی همراه است.
- بدهی غیرعمدی: این نوع بدهی زمانی به وجود می‌آید که تیم توسعه‌دهنده به دلیل عدم آگاهی یا نداشتن دانش کافی از بهترین روش‌ها، بدون قصد، کد یا معماری ضعیفی ایجاد می‌کند.
- بدهی به دلیل تکامل سیستم: این نوع بدهی زمانی به وجود می‌آید که نیازمندی‌های پروژه به‌مرور زمان تغییر کرده و معماری یا کدهای قدیمی با نیازهای جدید هماهنگ نباشند.
مزایا و معایب بدهی فنی
مزایای بدهی فنی
- افزایش سرعت تحویل محصول: یکی از اصلی‌ترین مزایای بدهی فنی، افزایش سرعت توسعه و تحویل محصول است. در مواقعی که نیاز فوری به تحویل یک ویژگی یا محصول وجود دارد (مثلاً برای رقابت در بازار)، بدهی فنی به توسعه‌دهندگان اجازه می‌دهد تا با استفاده از راه‌حل‌های موقتی سریع‌تر به هدف برسند. این می‌تواند به شرکت کمک کند تا سریع‌تر به بازار وارد شود و از فرصت‌های تجاری استفاده کند.
- انعطاف‌پذیری در مواجهه با تغییرات: بدهی فنی به توسعه‌دهندگان امکان می‌دهد تا در صورت تغییر نیازمندی‌ها یا اولویت‌های کسب‌وکار، سریع واکنش نشان دهند. در مراحل اولیه یک پروژه، ممکن است نیاز به تصمیم‌گیری‌های سریع و آزمایشی باشد که منجر به کدنویسی سریع و ناقص می‌شود، اما به شما اجازه می‌دهد که در طولانی‌مدت با بررسی دقیق‌تر آن را اصلاح کنید.
- تمرکز بر روی ویژگی‌های مهم‌تر: گاهی بدهی فنی می‌تواند مفید باشد، زیرا تیم‌ها می‌توانند با استفاده از این رویکرد، انرژی و زمان خود را به جای بهینه‌سازی کد، بر روی ایجاد ویژگی‌ها و قابلیت‌های اصلی محصول متمرکز کنند. این کار به تیم اجازه می‌دهد تا بر روی نیازهای حیاتی کاربران یا کسب‌وکار تمرکز کند.
معایب بدهی فنی
- افزایش هزینه‌های نگهداری و توسعه: یکی از بزرگ‌ترین معایب بدهی فنی، افزایش هزینه‌های نگهداری و توسعه نرم‌افزار در طولانی‌مدت است. کدهایی که سریع و بدون توجه به استانداردهای مناسب نوشته شده‌اند، ممکن است در آینده مشکلات بیشتری ایجاد کنند و رفع آن‌ها زمان‌بر و پرهزینه باشد.
- کاهش کیفیت نرم‌افزار: بدهی فنی به طور مستقیم بر کیفیت کلی نرم‌افزار تأثیر می‌گذارد. کدهای غیر بهینه، پیچیده یا ناقص می‌توانند منجر به بروز اشکالات متعدد، کاهش کارایی نرم‌افزار و مشکلات امنیتی شوند. هر چه بدهی فنی بیشتر شود، کیفیت نهایی محصول کاهش می‌یابد.
- کاهش سرعت توسعه در آینده: بدهی فنی ممکن است در کوتاه‌مدت سرعت توسعه را افزایش دهد، اما در بلندمدت منجر به کاهش سرعت توسعه می‌شود. زمانی که کد نامرتب و غیربهینه نوشته شود، اضافه کردن ویژگی‌های جدید یا رفع اشکالات موجود به مراتب دشوارتر و پیچیده‌تر خواهد بود. تیم توسعه باید زمان بیشتری را صرف درک و اصلاح کدهای قدیمی کند.
- مشکلات هماهنگی تیمی: وجود بدهی فنی می‌تواند به ایجاد سردرگمی در میان اعضای تیم منجر شود. توسعه‌دهندگانی که روی کد کار می‌کنند ممکن است به دلیل پیچیدگی و عدم استانداردهای مناسب، در درک و ادامه پروژه دچار مشکل شوند. این می‌تواند باعث کاهش بهره‌وری و افزایش احتمال خطا شود.
- تأثیر منفی بر تجربه کاربری: با افزایش بدهی فنی، احتمال بروز خطاها، ناپایداری‌های سیستم و کاهش عملکرد نرم‌افزار بالا می‌رود. این مسائل در نهایت می‌توانند تأثیر منفی بر تجربه کاربری داشته باشند، زیرا کاربران با مشکلات فنی و افت کیفیت محصول مواجه می‌شوند.
چگونه بدهی فنی را مدیریت کنیم؟
مدیریت بدهی فنی (Technical Debt) نیازمند یک رویکرد استراتژیک و سیستماتیک است تا بتوان از تأثیرات منفی آن در بلندمدت جلوگیری کرد. در ادامه چندین راهکار مهم برای مدیریت و کاهش بدهی فنی آورده شده است:
۱. شناسایی و اندازه‌گیری بدهی فنی
اولین گام برای مدیریت بدهی فنی، شناسایی و ارزیابی میزان آن است. ابزارهای مختلفی برای تجزیه‌وتحلیل کیفیت کد و شناسایی بدهی فنی وجود دارند (مانند SonarQube) که می‌توانند به شناسایی بخش‌هایی از کد که نیاز به بهبود دارند کمک کنند. اندازه‌گیری بدهی فنی از نظر پیچیدگی کد، تست‌پذیری و مستندسازی می‌تواند تیم را در درک عمق مشکلات کمک کند.
۲. اولویت‌بندی پرداخت بدهی فنی
تمام بدهی فنی به یک اندازه مهم نیست. برخی مشکلات ممکن است تأثیر بیشتری بر عملکرد یا امنیت سیستم داشته باشند و برخی دیگر کمتر اهمیت داشته باشند. باید بدهی فنی را بر اساس اولویت‌هایی مانند تأثیر بر تجربه کاربری، امنیت، و پیچیدگی رفع، دسته‌بندی کرد. این کار به تیم کمک می‌کند تا بر روی حل مهم‌ترین مسائل تمرکز کند.
۳. برنامه‌ریزی برای بازپرداخت تدریجی بدهی فنی
برنامه‌ریزی برای پرداخت بدهی فنی به صورت تدریجی و مداوم می‌تواند از انباشت آن جلوگیری کند. یکی از راه‌های انجام این کار، تخصیص بخشی از هر چرخه توسعه (مثلاً در اسپرینت‌های Agile) به بهبود و بازبینی کد است. این فرآیند به تیم کمک می‌کند که به‌مرور بدهی‌های فنی را کاهش داده و به‌جای انباشته شدن مشکلات، به‌طور مداوم آن‌ها را حل کند.
۴. فرهنگ‌سازی در تیم
توسعه یک فرهنگ مثبت و مسئولانه در تیم توسعه، یکی از مؤثرترین راه‌های جلوگیری از افزایش بدهی فنی است. تیم‌ها باید به اهمیت نوشتن کد تمیز و پایدار واقف شوند و همیشه تلاش کنند تا به بهترین روش‌های کدنویسی پایبند بمانند. آموزش و آگاهی‌بخشی به توسعه‌دهندگان در زمینه استانداردهای کدنویسی، بهینه‌سازی و تست می‌تواند به کاهش بدهی فنی کمک کند.
۵. Refactoring منظم
Refactoring یا بازآرایی کدها، فرآیندی است که به بهبود ساختار و کیفیت کد بدون تغییر در عملکرد اصلی آن می‌پردازد. انجام منظم این کار به حذف کدهای غیرضروری، ساده‌سازی ساختارها و رفع مشکلات بالقوه کمک می‌کند. Refactoring به عنوان یک بخش منظم از چرخه توسعه می‌تواند بدهی فنی را به حداقل برساند و از انباشت آن جلوگیری کند.
۶. استفاده از تست‌های خودکار
پیاده‌سازی تست‌های خودکار (مانند تست واحد، تست یکپارچه‌سازی، و تست‌های سیستم) می‌تواند به شناسایی سریع مشکلات و جلوگیری از ایجاد بدهی فنی جدید کمک کند. تست‌های خودکار باعث می‌شوند که توسعه‌دهندگان از کارکرد درست بخش‌های مختلف نرم‌افزار مطمئن باشند و اشکالات را قبل از رسیدن به مراحل پیشرفته‌تر شناسایی کنند.
۷. استفاده از Continuous Integration (CI)
استفاده از روش‌های Continuous Integration (یکپارچگی مداوم) و Continuous Delivery (تحویل مداوم) باعث می‌شود که کدها به‌طور منظم تست شوند و توسعه‌دهندگان به‌سرعت از وجود مشکلات و بدهی‌های فنی آگاه شوند. این روش کمک می‌کند تا مشکلات به‌موقع شناسایی و رفع شوند و از انباشت بدهی فنی جلوگیری شود.
۸. مدیریت ارتباط با سهامداران
در برخی موارد، فشارهای کسب‌وکار می‌تواند منجر به افزایش بدهی فنی شود. به همین دلیل، لازم است که توسعه‌دهندگان و مدیران پروژه به‌طور شفاف با سهامداران (مدیران، مشتریان و…) در مورد تأثیرات بدهی فنی گفتگو کنند. توضیح مزایا و معایب بدهی فنی به سهامداران کمک می‌کند تا تصمیمات بهتری بگیرند و زمان و منابع کافی برای بازپرداخت بدهی‌های فنی تخصیص داده شود.
۹. بهینه‌سازی ابزارها و فرآیندها
استفاده از ابزارهای مدیریت کد، مانند Version Control Systems (مانند Git) و Code Review Tools (مانند Gerrit یا GitHub Pull Requests)، می‌تواند به بهبود کیفیت کد و جلوگیری از بدهی فنی کمک کند. همچنین، فرآیندهای مناسب کدنویسی، مستندسازی و نظارت بر کیفیت کد نیز می‌تواند به کاهش بدهی فنی کمک کند.
۱۰. ترکیب پرداخت بدهی فنی با توسعه ویژگی‌های جدید
یکی از راه‌های مؤثر برای مدیریت بدهی فنی، ترکیب آن با توسعه ویژگی‌های جدید است. به عنوان مثال، زمانی که تیم در حال توسعه یا بهبود یک قابلیت جدید است، می‌تواند بخشی از زمان خود را صرف بازنگری و بهبود کدهای قدیمی و کاهش بدهی فنی مرتبط کند.
در پایان
بدهی فنی یکی از مسائل کلیدی است که بسیاری از شرکت‌های نرم‌افزاری، چه به صورت آگاهانه و چه ناخودآگاه، در جریان فعالیت‌های خود با آن روبرو می‌شوند. با شناخت بهتر از ماهیت و نحوه شکل‌گیری آن، می‌توان به شکلی هوشمندانه‌تر با این چالش برخورد کرد و مدیریت موثرتری بر آن داشت.
